Ολγα Στέφου

Σαράντα εννέα χρόνια από το Πολυτεχνείο, μισός αιώνας και ακόμη όταν μιλάμε για αυτήν την εξέγερση, μιλάμε για τα νιάτα του κόσμου. Τη Μητέρα της Μεταπολίτευσης. Της Δημοκρατίας, όπως τη μάθαμε, ή όπως την ξέραμε. Η εξέγερση του Πολυτεχνείου το Νοέμβριο του 1973 δεν τελείωσε οριστικά την επταετία της χούντας, αλλά συντάραξε τόσο βαθιά την ελληνική κοινωνία και τη διεθνή γνώμη, που μοιραία έκανε το καθεστώς να σβήνει, με αποκορύφωμα την προδοσία της Κύπρου τον Ιούλιο του 1974, την τουρκική εισβολή και το οριστικό τέλος της δικτατορίας.

Η ελληνική κοινωνία βρισκόταν σε αναταραχή στην πραγματικότητα ήδη από το μεσοπόλεμο. Πρώτα η δικτατορία του Πάγκαλου, μετά του Μεταξά, έπειτα η Κατοχή. Ακολούθησε ο εμφύλιος πόλεμος και με το τέλος του, μία ρευστή, «άκαρδη» δημοκρατία, μια δημοκρατία με εκτελέσεις, στρατιωτικά δικαστήρια, εξορίες και δολοφονίες. Δολοφονίες όπως του Γρηγόρη Λαμπράκη το 1963 και του Σωτήρη Πέτρουλα το 1965. Η Αριστερά ήταν παράνομη, μαζί με ορισμένους ποινικούς και την ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα έλιωνε στις εξορίες, τους… «Παρθενώνες της συγχρόνου Ελλάδος», όπως χαρακτηρίστηκε η Μακρόνησος. Βρισκόμαστε σε μια περίοδο συνομωσιών, ραγδαίων πολιτικών εξελίξεων και μιας δημοκρατίας εύθραυστης όσο επικίνδυνης. Τόσο επικίνδυνης, που η στρατιωτική δικτατορία του 1967 δε δυσκολεύτηκε να την καταλύσει.

Ο ΙΔΕΑ και η υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ

Ο Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών ιδρύεται στην Αθήνα, αμέσως μετά την απελευθέρωση, στις 25 Οκτωβρίου του 1944. Επρόκειτο για μία ομάδα βαθιά αντικομμουνιστών αξιωματικών, γαλουχημένων με τις αρχές της δικτατορίας του Μεταξά, που στην πρωτόλεια μορφή τους συναντήθηκαν κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Σκοπός του ΙΔΕΑ, σύμφωνα με εσωτερικά κείμενα της ομάδας, είναι η πλήρης εξαφάνιση των κομμουνιστών και η εγκαθίδρυση της «δικτατορίας του ΙΔΕΑ», με την ταύτιση του στρατού με το έθνος, ανεξαρτησία από το κράτος της μεταπολεμικής Ελλάδας και αναγωγή εαυτών σε μοναδικούς υπερασπιστές των εθνικών συμφερόντων.

Η δομή της οργάνωσης ήταν τριαδική και συμπεριλάμβανε (όπως αναφέρεται στα αρχεία): α)τη μύηση, β)το Ιδρυτικό και γ) το δογματικό μέρος που περιλάμβανε το σκοπό της οργάνωσης. Ο ΙΔΕΑ ήταν οργανωμένος κατά το φασιστικό πρότυπο και τα όργανά του ονομάζονταν «δέσμες». Η οργάνωση δεν είχε αρχηγό και τη διοίκηση ασκούσε μια επταμελής Δέσμη. Αργότερα όμως η διοίκηση πέρασε στα χέρια του Σόλωνος Γκίκα, για να αποκατασταθεί και πάλι στη συνέχεια από τη Δέσμη. Ως το 1948 στον ΙΔΕΑ είχαν στρατευτεί περί του 2.500 αξιωματικούς, είχαν οργανώσει την διαβόητη Ταξιαρχία Ρίμινι και σώματα καταδρομών. Επιχειρούσαν να παρέμβουν και να επιβάλουν θέσεις στην πολιτική εξουσία.

Η πρώτη απόπειρα στρατιωτικής δικτατορίας έγινε το 1951, με την ανακοίνωση παραίτησης του Παπάγου από το στράτευμα, καθώς ο ΙΔΕΑ, στις 30 Μαΐου κατέλαβε τα γραφεία του ΦΕΕΘΑ και του ΓΕΣ. Το αποτυχημένο πραξικόπημα οδήγησε σε διάλυση της οργάνωσης, όμως αξιωματικοί συνέχισαν άτυπα να την στηρίζουν.

Ένας από αυτούς ήταν ο Γεώργιος Παπαδόπουλος. Ο Παπαδόπουλος, πιθανά πρώην μέλος των Ταγμάτων Ασφαλείας και δεδομένα μέλος της οργάνωσης “Χ”, συμμετείχε στην κίνηση του 1951.

Υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ και Αποστασία και 1965

Το 1965 ξεσπά ένα στρατιωτικό και πολιτικό σκάνδαλο, βασισμένο σε μία συνομωσιολογία σε βάρος του Ανδρέα Παπανδρέου, που είχε τότε επιστρέψει στην κυβέρνηση της Ένωσης Κεντρώων. Ο Παπανδρέου, γιος του πρωθυπουργού, κατηγορήθηκε ότι ίδρυσε μία παραστρατιωτική οργάνωση, την «Αξιωματικοί Σώσατε Πατρίδα, Ιδανικά, Δημοκρατία, Αξιοκρατία».

Επρόκειτο για μία είδηση που μετέφεραν παράγοντες της Δεξιάς, κατηγορώντας πως η ΑΣΠΙΔΑ παρέκκλινε προς τα αριστερά. Ο Ανδρέας Παπανδρέου κατηγορείται ως αρχηγός και ιδρυτής μίας παραστρατιωτικής – εντός του στρατεύματος οργάνωσης, για την οποία φαίνεται να είχαν ενημερωθεί οι Γαρουφαλιάς, το πρώην μέλος της οργάνωσης Χ Γεώργιος Γρίβας, ο Γεννηματάς, ο βασιλιάς, αλλά όχι ο Γεώργιος Παπανδρέου, πρωθυπουργός της χώρας. Μία δακτυλογραφημένη αναφορά του Γρίβα προς τον Γαρουφαλιά, που έφτασε στα χέρια του πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου, περιείχε και τον «όρκο» της οργάνωσης του ΑΣΠΙΔΑ, ενώ στην εισαγωγική αναφορά του ο Γρίβας μνημόνευε τον Ανδρέα Παπανδρέου. Ο ίδιος ο Ανδρέας Παπανδρέου σημειώνει στα απομνημονεύματά του: «Η ανησυχία του πατέρα μου ξεκινούσε από το γεγονός ότι η εισαγωγική παράγραφος της αναφοράς του Γρίβα αναφερόταν σε εμένα. Ο Γρίβας υποστήριζε πως η επίσκεψή μου στην Κύπρο υπονόμευσε το ηθικό του εκεί ελληνικού στρατού και υπογράμμιζε το γεγονός ότι ο λοχαγός Μπουλούκος μιλούσε με θαυμασμό για μένα στους συναδέλφους του. Ο Γρίβας υπαινισσόταν πως υπήρχε στενός σύνδεσμος μεταξύ εμού και της ομάδας του ΑΣΠΙΔΑ».

Αυτό το πολιτικό σκάνδαλο έπληττε βαριά τον Γεώργιο Παπανδρέου. Για την έκθεση είχε ενημερωθεί ο βασιλιάς Κωνσταντίνος, αλλά όχι ο ίδιος. Η Αντιπολίτευση, μετά και την παραίτηση του αρχηγού της ΚΥΠ, καταθέτει ερώτηση 13 βουλευτών της ΕΡΕ και των Προοδευτικών. Ο ακροδεξιός βουλευτής της ΕΡΕ Φαρμάκης, μετέπειτα υποστηρικτής και φίλος του Παπαδόπουλου, ξεκινά προπαγανδιστική επιχείρηση σε Ελλάδα και Κύπρο.

Η ταραχή, με τεράστια συμμετοχή του Τύπου, το επόμενο διάστημα φέρνει τον βασιλιά Κωνσταντίνο -με προτροπή της Φρειδερίκης- να ζητά παραπομπή της ομάδας ΑΣΠΙΔΑ στο στρατοδικείο.

Έκθετος ο Γεώργιος Παπανδρέου, παραπέμπει το φάκελο ΑΣΠΙΔΑ στο στρατοδικείο, με το ονόματα των υποτιθέμενων συμμετεχόντων. Ταυτόχρονα, ζητά την αντικατάσταση του Πέτρου Γαρουφαλιά, υπουργού Άμυνας, από τον ίδιο. Η άρνηση του βασιλιά οδηγεί σε παραίτηση του Παπανδρέου και μετέπειτα στα Ιουλιανά, με ένα από τα κυρίαρχα συνθήματα να είναι το «δε σε θέλει ο λαός, παρ’ τη μάνα σου και μπρος».

Οι επιστολές του βασιλιά προς τον πρωθυπουργό συνιστούσαν αντισυνταγματική παρέμβαση. Η δράση του Κωνσταντίνου Γκλύξμπουργκ οδήγησε στην Αποστασία του 1965, καλλιέργησε ένα περιβάλλον τεράστιας πολιτικής αστάθειας και άνοιξε τον δρόμο για το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου του 1967. Πρώτος νεκρός, πριν ακόμη τη χούντα, θα πέσει ο Σωτήρης Πέτρουλας το 1965.

Η χούντα

Η επταετία ξεκίνησε και τελείωσε με αδιανόητη βιαιότητα. Το πρωί της 21ης Απριλίου, οι δρόμοι της Αθήνας γέμισαν τανκς. «Εκάμαμε Επανάστασιν», είπε σε διάγγελμα ο ένας εκ των εφτά, Γεώργιος Παπαδόπουλος.

Οι εξορίες γέμισαν αγωνιστές, αντικαθεστωτικούς, μερικούς ποινικούς και μέλη της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας. Τα βασανιστήρια εντάθηκαν. Τα διαβόητα κτίρια της Μπουμπουλίνας και της ΕΑΤ-ΕΣΑ («σκύλος» της ΕΑΤ-ΕΣΑ ήταν το παρατσούκλι του μετέπειτα δικτάτορα Ιωαννίδη) σήμερα είναι μουσεία της κατάλυσης του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Το πώς φτάσαμε στη χούντα είναι αποτέλεσμα μίας εύθραυστης δημοκρατίας των προηγούμενων δεκαετιών, μίας φτωχής Ελλάδας, μίας Ελλάδας που πολέμησε πρώτα τους κατακτητές και μετά τον εαυτό της, στον Εμφύλιο.

Κατά την εφταετία εφαρμόζονται οι αρχές του ΙΔΕΑ. Ο στρατός αναλαμβάνει την εξουσία. Με δημοψήφισμα διώχνει τον τέως βασιλιά και την οικογένειά του και εγκαθίσταται «νομίμως» σε μία «κοινοβουλευτική δημοκρατία»- φάρσα. Ή, καλύτερα, τραγωδία.

Την στιγμή που βάναυσα βασανίζονται μορφές του αντιδικτατορικού αγώνα, με τα ξερονήσια γεμάτα και τις ταράτσες των κολαστηρίων να στάζουν αίμα, η χούντα απαλλοτριώνει το δημόσιο πλούτο της χώρας, κάνοντας ένα κρεσέντο αδιαφανούς κατασπατάλησης δημοσίου χρήματος.

Ο Παναγούλης, ο Μουστακλής γίνονται ηγετικές μορφές του αντιδικτατορικού αγώνα. Ο Μίκης Θεοδωράκης βασανίζεται δίπλα στον Ανδρέα Λεντάκη. Ταυτόχρονα, στις σχολές δραστηριοποιούνται οι φοιτητές.

Η κατάληψη της Νομικής

Στις 21 Φεβρουαρίου του 1973 4.000 φοιτητές και φοιτήτριες καταλαμβάνουν το κτήριο της Νομικής σχολής. Ήταν η πρώτη μαζική και μία από τις σημαντικότερες εξεγερσιακές στιγμές του αντιδικτατορικού αγώνα. «Εμείς οι φοιτηταί των Ανωτάτων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων ορκιζόμαστε στ’ όνομα της ελευθερίας να αγωνισθούμε μέχρι τέλους για την κατοχύρωση: α) των ακαδημαϊκών ελευθεριών, β) του πανεπιστημιακού ασύλου, γ) της ανακλήσεως όλων των καταπιεστικών νόμων και διαταγμάτων».

Οι πρυτανικές αρχές δεν επεμβαίνουν. Δε ζητούν την επέμβαση της αστυνομίας, ενώ παράλληλα άνθρωποι του πνεύματος, πολιτικοί και στρατιωτικοί εν αποστρατία στηρίζουν τα παιδιά. Την επόμενη μέρα η σχολή εκκενώνεται, με χιλιάδες πολίτες να προστατεύουν τους φοιτητές, οι οποίοι πέφτουν θύματα της αστυνομίας και παρακρατικών δυνάμεων. Στις 20 Μαρτίου του ‘73 επιχειρείται δεύτερη κατάληψη της σχολής, αλλά αυτήν την φορά εκκενώνεται βίαια, αφού οι πρυτανικές αρχές διατάζουν αστυνομική παρέμβαση.

Το Πολυτεχνείο

Στις 14 Νοεμβρίου του 1973 καταλαμβάνεται το Μετσόβιο Πολυτεχνείο στην Πατησίων. Φοιτητές και φοιτήτριες εκπέμπουν «Εδώ Πολυτεχνείο! Εδώ Πολυτεχνείο!”». Αμέσως οργανώνονται μικρά «ιατρεία» μέσα στη σχολή και στο σπίτι της Σοφίας Βέμπο, στη Γαλάζια Πολυκατοικία της πλατείας Εξαρχείων. Την πρώτη νύχτα δέχονται επίθεση από χουντικούς νεολαίους υπό την καθοδήγηση του Κώστα Πλεύρη. Ανάμεσά τους, ο αρχηγός της Χρυσής Αυγής, Νίκος Μιχαλολιάκος. Κατηγορήθηκαν ότι πυροβόλησαν διαδηλωτές.

Τα παιδιά είναι εγκλωβισμένα, χωρίς φαγητό και χωρίς στήριξη στη σχολή. Πολίτες της Αθήνας κατακλύζουν τους δρόμους, μεταφέρουν φάρμακα και τρόφιμα, βρίσκουν -χιλιάδες πια- την ευκαιρία να φωνάξουν το τέλος της χούντας.

Το βράδυ της 17η Νοεμβρίου και ενώ διαπραγματεύεται η αποχώρηση των φοιτητών από τη σχολή, εισέβαλαν τα τανκς, ενώ ελεύθεροι σκοπευτές της αστυνομίας πυροβολούν το πλήθος. Από τον ραδιοφωνικό σταθμό του Πολυτεχνείου, ακούγεται η σπαρακτική παράκληση πρός τους στρατιώτες: «Είμαστε Έλληνες, είμαστε αδέρφια! Σε γνωρίζω από την κόψη του σπαθιού την τρομερή». Γίνεται μια επανοικειοποίηση του εθνικού ύμνου από τους μαχητές αυτού του τόπου.

Οι νεκροί του Πολυτεχνείου με το αίμα τους έριξαν τη χούντα του Παπαδόπουλου. Αποδυνάμωσαν κι εκείνη του Ιωαννίδη, του αρχιβασανιστή της ΕΑΤ-ΕΣΑ. Η τουρκική εισβολή στην Κύπρο μόλις λίγους μήνες αργότερα, η προδοσία της χούντας, οδήγησε στην οριστική της πτώση τον Ιούλιο του 1974.

Για τη μεγαλειώδη εξέγερση του Πολυτεχνείου μιλάμε μέχρι σήμερα, μισό αιώνα αργότερα. Ακόμη και μέσα στις παραφωνίες που επιμένουν ότι «δεν υπήρχαν νεκροί» ή πως «δεν υπήρχαν νεκροί εντός του Πολυτεχνείου, αλλά στα γύρω στενά», η επίσημη ιστορία, η Δημοκρατία έχει αναγνωρίσει την τεράστια αυτή εξέγερση πρώτα των νέων, μετά του ελληνικού λαού, που έφερε τη Δημοκρατία.

Οι πραξικοπηματίες της χούντας τιμωρήθηκαν, μετά από πρωτοβουλία νομικών, κατά τη Μεταπολίτευση. Σποραδικές επιθέσεις οπαδών της χούντας, μιας τρομοκρατίας εις βάρος αριστερών οργανώσεων, διήρκεσαν μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ‘70. Ο Γεώργιος Παπαδόπουλος από τη φυλακή θα ιδρύσει την ΕΠΕΝ, μια παρακρατική νεολαία χουντικών υποστηρικτών, που όμως δεν θα καταφέρει να παραμείνει στην πολιτική ζωή του τόπου.

Όσο για εμάς, όσους ζήσατε εκείνες τις ημέρες και όσους δεν τις ζήσαμε, το Πολυτεχνείο ήταν εξέγερση αλλά, ας μου επιτραπεί παρά το σύνθημα, έφερε στο τέλος μια γιορτή. Πένθιμη, ματωμένη, ηρωική, αλλά αυτό που λέμε Δημοκρατία.

Ο κατάλογος των νεκρών του Πολυτεχνείου, με βάση την έρευνα του Λεωνίδα Καλλιβρετάκη και με χρονολογική σειρά:

Σπυρίδων Κοντομάρης
Διομήδης Κομνηνός
Σωκράτης Μιχαήλ
Toril Margrethe Engeland
Βασίλειος Φάμελλος
Γεώργιος Σαμούρης
Δημήτριος Κυριακόπουλος
Σπύρος Μαρίνος
Νίκος Μαρκούλης
Αικατερίνη Αργυροπούλου
Στυλιανός Καραγεώργης
Μάρκος Καραμανής
Αλέξανδρος Σπαρτίδης
Δημήτριος Παπαϊωάννου
Γεώργιος Γεριτσίδης
Βασιλική Μπεκιάρη
Δημήτρης Θεοδωράς
Αλέξανδρος Βασίλειος (Μπασρί) Καράκας
Αλέξανδρος Παπαθανασίου
Ανδρέας Κούμπος
Μιχαήλ Μυρογιάννης
Κυριάκος Παντελεάκης
Ιωάννης Μικρώνης