Η Μικρασιατική Καταστροφή αποτελεί την πρώτη και τεράστια στρατηγική ήττα του Ελληνισμού τον 20ο αι. Για να εξάγουμε χρήσιμα συμπεράσματα που δυνητικά θα μπορούσαν να μας ωφελήσουν και στη σύγχρονη εποχή, πρέπει να προσδιορίσουμε, να μελετήσουμε και να αναλύσουμε το ιστορικό πλαίσιο της εποχής που την προκάλεσε γιατί η μη γνώση της ιστορίας και η επίσημη ιστοριογραφία απαλλαγής ευθυνών οδηγεί σε επανάληψη της συμφοράς όπως έγινε το 1974 στην Κύπρο.
Η μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή προέκυψε από ένα ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο που διαμορφώθηκε σε βάθος χρόνου, με πολλούς πρωταγωνιστές, που δεν έδρασαν στιγμιαία. Ήδη από το 1908 στο πολιτικό σκηνικό εμφανίζεται στην Κρήτη μια σημαντική πολιτική προσωπικότητα, ο Ελευθέριος Βενιζέλος ο οποίος έμελλε να σφραγίσει την ιστορική εξέλιξη της περιοχής. Την ίδια χρονική περίοδο, γεγονός εμφάνισης της Κρητικής Επανάστασης, είναι η επανάσταση των Νεότουρκων η οποία από μια σημαντική μεταρρυθμιστική κίνηση εξελίχθηκε σε κίνηση με ιμπεριαλιστικά και επεκτατικά χαρακτηριστικά.
αναβλητική πολιτική της μη αναγνώρισης της Κρήτης από διαδοχικές ελληνικές κυβερνήσεις οδηγεί στη δημιουργία του στρατιωτικού συνδέσμου στην Αθήνα το 1909, στην ανατροπή της κυβέρνησης Ράλλη και τελικά στην κλήση του Βενιζέλου στην Αθήνα για την ανάληψη της πρωθυπουργίας. Μέσα από επιδέξιους διπλωματικούς χειρισμούς και σε ταύτιση με το Βασιλιά Γεώργιο η χώρα εισέρχεται στον Α΄Βαλκανικό Πόλεμο. Σε σύμπλευση με Σερβία και Μαυροβούνιο και αφήνοντας τις διαφορές με Βουλγαρία σε δεύτερο χρόνο.
Επιτυγχάνει την Ένωση με την Κρήτη, την απόκτηση της Ηπείρου, της Μακεδονίας (εκτός ανατολικής ) και των νησιών του Αιγαίου (εκτός Δωδεκανήσων). Στον Β΄βαλκανικό Πόλεμο που έγινε εναντίον της Βουλγαρίας η ελληνική κυριαρχία εδραιώθηκε στη Μακεδονία και η μόνη διέξοδος της Βουλγαρίας στο Αιγαίο έμεινε η Αλεξανδρούπολη.
Το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων βρίσκει την Ελλάδα να έχει μεγαλώσει τα εδάφη της και να διανύει μια περίοδο θριάμβων κατά την οποία πολιτική και πολιτειακή εξουσία βρίσκονται σε σύμπλευση γεγονός που αποτελούσε καλό οιωνό για το μέλλον.
Είναι τραγικό πως τόσο γρήγορα με την κήρυξη του Α΄ΠΠ αυτή η συμφιλίωση, μετά το θάνατο του Γεωργίου και την διαδοχή του από τον Κωνσταντίνο- το πιο γερμανόφιλο βασιλιά λόγω συγγενικών δεσμών της συζύγου του- έγινε μίσος και αδυσώπητος πόλεμος. Αυτή η διαδοχή που έγινε στην πιο κρίσιμη στιγμή κατάρρευσης της οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αποτελεί άτυχη στιγμή για την Ελλάδα. Η διαμετρικά αντίθετη προσέγγιση των δύο πολιτικών παραγόντων για το με ποια πλευρά θα συνταχθεί η χώρα αποδείχθηκε μοιραία για τα επόμενα χρόνια.
Έτσι από το θρίαμβο των βαλκανικών πολέμων η χώρα οδηγείται στην ατυχέστερη και λιγότερο μελετημένη ιστορική περίοδο της διχοτόμησής της. Ο Βενιζέλος φεύγει στην Κρήτη και με συνοδεία του στόλου, μετά τη δημιουργία του κινήματος της Εθνικής Άμυνας, πηγαίνει στη Θεσσαλονίκη και εγκαθιστά κυβέρνηση. Ο Εθνικός διχασμός είναι στο απώγειό του. Αυτή η περίοδος είναι κατά τη γνώμη μου αυτή που σφράγισε και το αποτέλεσμα της μικρασιατικής εκστρατείας 4 χρόνια μετά αφού πλέον το χάσμα στο εσωτερικό έγινε αγεφύρωτο.
Η νίκη των συμμάχων στον Α΄ΠΠ άνοιγε το δρόμο για τη μεγαλύτερη ελληνική επιτυχία που μπορούσε να επιτευχθεί. Η προσάρτηση της Μακεδονίας πρόσθεσε γεωργικές εκτάσεις που δυνητικά μπορούσαν να απογειώσουν την ελληνική παραγωγή αν και η Μακεδονία σε σχέση με την Πελοπόννησο υστερούσε σε υποδομές. Αν σε αυτό καταφέρναμε να προσθέσουμε και την ενσωμάτωση στον ελληνικό κορμό του εφοπλιστικού και βιομηχανικού δυναμικού της Μικράς Ασίας τότε πραγματικά θα μπορούσαμε να μιλάμε για εκπλήρωση τεράστιας ελληνικής επιτυχίας.
Όμως ο Εθνικός Διχασμός παίρνει διαστάσεις εμφύλιας διαμάχης. Από τη μια ο Ελευθέριος Βενιζέλος θέλει να συνταχθεί η χώρα με την πλευρά της Αντάτ καθώς πίστευε πως η Αγγλία θα έμενε κυρίαρχη στην Εγγύς Ανατολή και από την άλλη ο βασιλιάς Κωνσταντίνος, που δεν μπορεί ευθέως να ζητήσει να βγει η χώρα στον πόλεμο με τη Γερμανία, γιατί αντιλαμβάνεται πως η Αγγλία θα πάρει τα νησιά, αλλά προτείνει ουδετερότητα εξυπηρετώντας τα γερμανικά συμφέροντα που ήθελαν ουδέτερη την Ελλάδα για να προστατεύσουν την οθωμανική αυτοκρατορία.
Τα αποτελέσματα είναι γνωστά. Η χώρα εισέρχεται σε μια κρίση με συνεχείς εκλογικές αναμετρήσεις, με διορισμούς κυβερνήσεων και συνταγματικές εκτροπές και με συνεχείς εξωτερικές παρεμβάσεις.
Τελικά ο Εθνικός Διχασμός εξελίχθηκε σε μια διαρκή αναμέτρηση του πολιτικού κόσμου με στόχο στο εσωτερικό την κατάκτηση της εξουσίας, από τη μια τα αστικά στρώματα και τις δυναμικές ομάδες που έβρισκαν έκφραση στον Βενιζέλο και από την άλλη το παλιό πελατειακό κατεστημένο και οι παλιοί φεουδάρχες που εκφράζονταν από τον Κωνσταντίνο. Η αντανάκλαση στο εξωτερικό του Εθνικού Διχασμού ήταν με ποιο στρατόπεδο των μεγάλων δυνάμεων θα συνταχθούμε.
Όλο αυτό συμβαίνει σε μια εποχή που η Οθωμανική Αυτοκρατορία διαλύεται και καθορίζεται το μέλλον της Εγγύς Ανατολής. Ο Βενιζέλος έχοντας μια γεωστρατηγική αντίληψη πως η ενσωμάτωση της ακτής της Μικράς Ασίας δίνει μεγαλύτερη δυναμική στα νησιά και θέλοντας να προστατεύσει τους Έλληνες από τις γενοκκτονίες καταφέρνει το 28 Ιουλίου 1920 μια διπλωματική νίκη με τη Συνθήκη των Σεβρών, όμως μόλις 2 μέρες μετά δέχεται μια αποτυχημένη δολοφονική επίθεση. Η αναζωπύρωση του Εθνικού Διχασμού με τη δολοφονία ως αντίποινα του Ίωνα Δραγούμη χαρακτηρίζει τις επόμενες εκλογές. Και ενώ ο Βενιζέλος είναι στο απώγειο της δόξας του, και πετυχαίνει με τη συνθήκη των Σεβρών την Ελλάδα των 2 ηπείρων και των πέντε θαλασσών, χάνει τις εκλογές του 1920. Και η Ελλάδα χάνει την ευκαιρία ενώ από την άλλη ο Κεμάλ είχε το χρόνο της προετοιμασίας. Η ήττα στη Μικρά Ασία είχε προδιαγραφεί.
Δεν θα μπω σε λεπτομέρειες στρατιωτικού χαρακτήρα και προφανώς δεν έχω καμία φιλοδοξία να αποτυπώσω με απόλυτη ιστορική ακρίβεια τα γεγονότα καθώς δεν είμαι ιστορικός. Θέλω όμως να κάνω κάποιες επισημάνσεις έχοντας μια εσωτερική παρόρμηση, ως απόγονος Ποντίων.
Η καταγραφή, η μελέτη και η ανάλυση των ιστορικών γεγονότων δεν γίνεται μόνο από την πλευρά των πρωταγωνιστών-ηγετικών προσωπικοτήτων της εποχής αλλά και από την πλευρά του συλλογικού υποκειμένου και του οποίου οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες δεν είχαν την παρόμοια πρόσληψη από όλα τα κοινωνικά στρώματα και φυσικά δεν είχαν την ίδια πρόσληψη από τις δύο πλευρές του Αιγαίου. Αν συνέβαινε αυτό μετά την καταστροφή δεν θα είχαν οι πρόσφυγες το βίωμα των διακρίσεων, του ρατσισμού και του περιθωρίου με τα λοιμοκαθαρτήρια του Κερατσινίου, της Καλαμαριάς και της Μακρονήσου. Δεν θα τους αποκαλούσαν σε εφημερίδες της εποχής «αγέλες προσφύγων» ή δεν θα ζητούσαν στον φιλομοναρχικό « Πρωινό λόγο» να τους φορέσουν «Κίτρινα περιβραχιόνα» για να ξεχωρίζουν από τους υπόλοιπους Έλληνες. Δεν θα θεωρούσαν το δικαίωμα τους για ψήφο ως καταχρηστικό που αλλοιώνει τη «γνώμη των άλλων», αλλά αυτά είναι μια άλλη συζήτηση.
Η νοητική επεξεργασία στο βαθμό που προκύπτει από την μελέτη και ανάλυση του αυτούσιου ιστορικού γεγονότος οφείλει να στηριχθεί στη γνώση για τις πολιτικές επιλογές, τις κοινωνικές συνθήκες και τα πολιτικά προτάγματα. Αυτό έχει γίνει πλέον σε σημαντικό βαθμό, δεν μπορώ όμως να παραβλέψω το γεγονός πως η ιστορική διάσταση της Μικρασιατικής Καταστροφής και της Ποντιακής Γενοκτονίας θάφτηκαν για 70 ολόκληρα χρόνια και έπρεπε η κοινωνία των πολιτών και ιδιαίτερα τα ποντιακά και μικρασιατικά σωματεία να δώσουν το έναυσμα για την αναμόχλευση της ιστορίας καθώς ήταν ιστορικό χρέος απέναντι στις βιωματικές εμπειρίες του γένους τους. Αρχίζει η ανάδυση της προσφυγικής μνήμης με πληθώρα προφορικών πληροφοριών που αποτυπώνονται σε άρθρα και βιβλία με χρονικό σημείο καμπής τη δεκαετία του 90 που ο προσφυγικός ελληνισμός αρχίζει πάνω στις λευκές σελίδες από το επίσημο ελληνικό κράτος να γράφει την ιστορία του.
Οι αφηγήσεις των προγόνων μας που πολλές φορές απέφευγαν την εξιστόρηση τραυματικών εμπειριών, μας έκαναν να μάθουμε ή να καταλάβουμε το πως οι ίδιοι κατανοούσαν με απλοϊκό τρόπο σαν κύριες αιτίες αυτής της πιο οδυνηρής ήττας του ελληνισμού
-τις εσωτερικές συγκρούσεις ανάμεσα στο πολιτικό προσωπικό της χώρας, τον Βενιζέλο και τον Κωνσταντίνο, που οδήγησαν στον εθνικό διχασμό
-την ακραία και εξτρεμιστική αντίληψη των νεότουρκων για ένα καθαρά εθνικό κράτος με τον παντουρκισμό
-και τις εξωτερικές πιέσεις που οφείλονταν στα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων.
Αυτά εκ προοιμίου αναδεικνύουν κατά τη γνώμη μου ξεκάθαρα
-το λόγο για τον οποίο για δεκαετίες είχαμε μια ιστορία της σιωπής. Το ελληνικό κατεστημένο επιθυμούσε να αποσιωπήσει τα σφάλματά του και να κατασκευάσει με απίστευτη υπεραπλούστευση την ιστορία. Προφανώς δε διδαχθήκαμε πολλά από τη Μικρασιατική Καταστροφή και τα επακόλουθά της. Ακόμη και η αναψηλάφηση της δίκης των 6, με την παρουσία των απογόνων τους αλλά με αποκλεισμό των απογόνων των Ποντίων και Μικρασιατών, δείχνει την προσπάθεια αποσιώπησης των ευθυνών όσων με συνθήματα «μικρά πλην έντιμος Ελλάς» και «Οίκαδε» τελικά διέβησαν την Αλμυρά Έρημο. Όσων γνώριζαν πως διαλύουν οικονομικά την Ελλάδα ενώ ήξεραν πως θα σταματήσει η ενίσχυση των συμμάχων με την επαναφορά στο θρόνο του γερμανόφιλου Κωνσταντίνου. Όσων απαγόρευσαν τον εξοπλισμό των μικρασιατών και τη στιγμή που αποφάσισαν να εγκαταλείψουν τη Μικρά Ασία νομοθέτησαν 9(Σεπτέμβριο 1922) την απαγόρευση εξόδου από την Ανατολή των Ελλήνων και την εγκατάλειψή τους στο έλεος του Μουσταφά Κεμάλ. Για να μη δημιουργηθεί «προσφυγικό πρόβλημα» στην Μικρή πλην Έντιμη Ελλάδα
– Μετά την Μικρασιατική καταστροφή η προσφυγική μνήμη έπρεπε να σιγάσει. Η Τουρκία γινόταν σιγά σιγά σύμμαχος με το σύμφωνο Βενιζέλου- Κεμάλ. Ο φιλομοναρχικός και μετέπειτα δικτάτορας Μεταξάς όταν πεθαίνει ο Κεμάλ, ο υπεύθυνος της γενοκτονίας των Ποντίων , Αρμενίων και Ασσυρίων κηρύσσει στην Ελλάδα τριήμερο πένθος λες και ήταν ο πρόεδρος της ελληνικής δημοκρατίας και δίνει το σπίτι που λέγεται πως γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη στην Τουρκία. Μετά τον Β΄ΠΠ η Τουρκία γίνεται σύμμαχος στο ΝΑΤΟ και ο εχθρός πλέον γίνεται ο κομμουνιστικός από βορά κίνδυνος.
Επιπρόσθετα οι άνθρωποι που βρέθηκαν μέσα στη δίνη των ιστορικών γεγονότων, αποτιμώντας τα, κατανόησαν πως δεν επρόκειτο για έναν απλό ελληνοτουρκικό ανταγωνισμό αλλά είχαν ευρύτερη αντίληψη των γεγονότων και καταλάβαιναν πως η πορεία της δικής τους ζωής καθορίστηκε από ένα διευρυμένο διεθνές πλαίσιο συγκρούσεων και συμφερόντων των Μεγάλων Δυνάμεων.
Ο λαός μας, που για χιλιάδες χρόνια έζησε στην απέναντι όχθη του Αιγαίου και δημιούργησε μια σπουδαία εστία ελληνικού πολιτισμού, οι ελληνικοί πληθυσμοί που κατοικούσαν στα ασιατικά εδάφη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας το 1922 υπέστη μια στρατηγική ήττα. Δυστυχώς τις επόμενες δεκαετίες δεν διδάχθηκε από αυτή τη συρρίκνωση του ελληνισμού, που αφού ξεριζώθηκε από τον Πόντο και τη Μικρά Ασία, συνέχισε να ηττάται με τον αποδεκατισμό των Ελλήνων στην Κωνσταντινούπολη, την εισβολή κατοχή στην Κύπρο.
Αν πρέπει κάτι να διδαχθούμε είναι πως προφανώς χρειάζονται συμμαχίες και προφανώς θεωρώ πως εκείνη τη στιγμή η επιλογή του Βενιζέλου ήταν η σωστή όμως θέλω να τονίσω πως η πατρίδα οφείλει να έχει αυτόνομη ενεργητική και πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική που θα προσδιορίζει τις συμμαχίες στη βάση του εθνικού συμφέροντος.
Σήμερα η χώρα μας βρίσκεται στο επίκεντρο της αναθεωρητικής πολιτικής της Τουρκίας και οφείλουμε να είμαστε πάντα σε επαγρύπνηση για την υπεράσπιση του Διεθνούς Δικαίου και των ανθρώπινων δικαιωμάτων ως απαραίτητη προϋπόθεση εξυπηρέτησης των συμφερόντων της πατρίδας μας σε έναν σύγχρονο κόσμο με ειρηνική συνύπαρξη.
* Άρθρο Ολυμπίας Τελιγιορίδου
Βουλευτής ΣΥΡΙΖΑ –ΠΣ Καστοριάς, Μέλος Πολιτικής Γραμματείας ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ
