Η ιστορική μεταβυζαντινή Μονή του Αγίου Αθανασίου Ζηκοβίστης κτίσθηκε το 1629 ανάμεσα στους γνωστούς ως Καστανοχώρια οικισμούς του Αγίου Ηλία, του Σπήλιου και της Κερασώνας που ανήκουν στο Νομό Καστοριάς και της Δαμασκηνιάς του Νομού Κοζάνης. Στο πέρασμα των χρόνων αναδείχθηκε σε ένα από τα σημαντικότερα θρησκευτικά και ιστορικά μνημεία της Δυτικής Μακεδονίας.
Η Μονή διέθετε μεγάλο γωνιακό κτιριακό συγκρότημα με πρόσοψη νότια και ανατολική. Τον επάνω όροφο κάλυπταν 30 μοναστικά κελιά, ευρύχωρη αίθουσα υποδοχής και το ηγουμενείο, ενώ στο υπόγειο υπήρχαν αποθηκευτικοί χώροι. Τη βορινή και δυτική πλευρά της Μονής προφύλαξε ισχυρή αργολιθοδομή με παρεμβαλλόμενες ξυλοδεσιές σε ύψος περίπου 4 μέτρων, η οποία προσέδιδε φρουριακό και αμυντικό χαρακτήρα στο σύνολο του συγκροτήματος.
Σε μικρή απόσταση από τη Μονή είχαν κτισθεί βοηθητικοί αποθηκευτικοί χώροι, αχυρώνες, στάβλοι, προβάτες, υπόστεγα και άλλα εξαρτήματα. Σήμερα, εκτός του Ναού, διασώζεται δυστυχώς μικρό μόνο τμήμα από τη δυτική πλευρά του αρχικού περιβόλου και λιγοστά ερείπια στη θέση των παλαιών κτισμάτων.
Καθολικό
Πρόκειται για μονόκλιτη, θολοσκεπαστή βασιλική διαστάσεων 11,65 x 7,70 μ. με επίσης θολοσκέπαστο ευρύχωρο νάρθηκα, του οποίου οι θόλοι δεν φαίνονται εξωτερικά. Ο Ναός είναι σκεπασμένος με δίρριχτη στέγη από σχιστόλιθους, η οποία εμφανίζει τις καμπυλότητες και τα ύψη των τυφλών θόλων.
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στο Καθολικό της Ζηκόβιστας επιβιώνει με τροποποιήσεις και απλουστεύσεις στη θολοδομία με τους χαμηλούς σφαιρικούς θόλους ο σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός. Το τέμπλο είναι ξυλόγλυπτο. Οι εικόνες του τέμπλου φιλοτεχνήθηκαν στα μέσα του 18ου αιώνα.
Ο Ναός είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες ζωγράφων της περιοχής. Πρόκειται για τους Χιοναδίτη Μιχαήλ και Δημήτριο Μπορμπουτζιώτη, όπως φαίνεται από την επιγραφή του υπέρθυρου στον δυτικό τοίχο του κυρίως ναού. Η φιλοτέχνηση του Καθολικού πραγματοποιήθηκε το 1785 και αποτελεί δεύτερη φάση αγιογράφησης πάνω σε παλαιότερη φάση που ανάγεται στην Ίδρυση της Μονής. Ο Ηγούμενος Ανανίας και ο συμμοναστής του Ιάκωβος Λουψιώτης μνημονεύονται ως χορηγοί στην υπέρθυρη επιγραφή του Νάρθηκα και ιστορούνται ως κτήτορες στο νότιο και δυτικό εσωράχιο του δυτικού τόξου του Νάρθηκα, όπου παριστάνονται με μοναχικό ράσο, κουκούλι, ραβδί και κομποσκοίνι.
Οι αγιογράφοι και μάλιστα ο Μιχαήλ, γνωστός άλλωστε και από άλλα έργα του, παρουσιάζουν εξαιρετικής τέχνης έργα με εκφραστική λεπτότητα, ιδιαίτερα προσεγμένες χρωματικές συνθέσεις και πλούσιο εικονογραφικό πρόγραμμα.
Με την πάροδο των χρόνων η Μονή απέκτησε μεγάλη κτηματική περιουσία και αναδείχθηκε σε ένα από τα ευρωστότερα μοναστήρια της περιφέρειας, χάρη στις εισφορές και δωρεές των ευλαβών χριστιανών, τη δραστηριότητα των μοναχών και την εργατικότητα του προσωπικού.
Διέθετε 300 στρέμματα καλλιεργήσιμων αγρών και λιβαδιών, όπως επίσης αντίστοιχες εκτάσεις δασών καστανιάς και βελανιδιάς και πολλά στρέμματα αμπελιών. Διατηρούσε σημαντικό αριθμό μεγάλων ζώων και κοπάδια γιδοπροβάτων, 300 κυψέλες μελισσών κλπ. Οι δύο υδρόμυλοι, τα μετόχια των περιοχών Κερασώνας και Ασπρούλας και η ακίνητη περιουσία στην Αδριανούπολη υπογραμμίζουν τη μεγάλη οικονομική άνθηση της Μονής, στην οποία εργάζονταν και σιτίζονταν πολυάριθμοι εργατοϋπάλληλοι από τις γειτονικές περιοχές επί δεκαετίες.
Το 1872 ιδρύθηκε Σχολαρχείο, το οποίο λειτουργούσε μέσα στη Μονή σε δύο τύπους, ως Δημοτικό και Ημιγυμνάσιο. Ιδρύθηκε από τη Φιλομακεδονική Αδελφότητα με έδρα την Κωνσταντινούπολη, σωματείο αποτελούμενο από κατοίκους δεκατεσσάρων γειτονικών χωριών, εργαζόμενων στην Αδριανούπολη και Κωνσταντινούπολη, οι οποίοι διακρίνονταν για την αγάπη και τον πόνο για την πατρίδα τους. Αυτοί εξασφάλισαν με τη συνδρομή τους την κάλυψη των εξόδων της ανωτέρω Σχολής. Η σχολική επιτροπή με αντιπροσώπους των δεκατεσσάρων χωριών και πρόεδρο τον ηγούμενο της Μονής διηύθυνε τη λειτουργία του σχολείου, διόριζε τους διδασκάλους, και με την οικονομική συνδρομή της Αδελφότητας φρόντιζε για την κανονική και απρόσκοπτη λειτουργία του Σχολείου και Οικοτροφείου. Δίδαξαν ιερωμένοι και λαϊκοί δάσκαλοι από την περιοχή της Καστοριάς και φοίτησαν αρκετοί μετέπειτα επώνυμοι ιερείς και δάσκαλοι της ευρύτερης περιοχής. Η λειτουργία της Σχολής ως το 1885, η σχετική ελευθερία και αναγνώριση της από του Τούρκους δείχνει τη σημαντική προσφορά της Μονής στην υπόθεση της παιδείας του Γένους.
Στο τέλος του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου, η Μονή υπό την πνευματική αιγίδα του Μητροπολίτου Καστορίας Γερμανού Καραβαγγέλη διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στα δύσκολα χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα.
Στους χώρους της συνεδρίαζαν οι επιτροπές του Μακεδονικού Αγώνα από τα γύρω χωριά και κατέφευγαν οι αρχηγοί των αντάρτικων σωμάτων Βαρδής, Λίτσας, Βέργας και άλλοι, για να βρουν τροφή και στέγη και να οργανώσουν τις υποθέσεις τους. Το γεγονός αυτό προκάλεσε την οργή των Βουλγάρων κομιτατζήδων. Τη νύχτα της 12ης Μαρτίου 1905 πυρπόλησαν τα γύρω εξαρτήματα της Μονής, τους στάβλους με τα ζώα, τα κτήρια των κελιών και τη βιβλιοθήκη, στην οποία φυλάσσονταν πολύτιμα στοιχεία για την ιστορία της. Σώθηκαν ελάχιστα κελιά και το Καθολικό. Για την πυρπόληση της Μονής γράφει ο Μητροπολίτης Γερμανός Καραβαγγέλης σε σχετική έκθεσή του προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη.
Έκτοτε η Μονή παραδόθηκε στη φθορά του χρόνου. Το 1918 υπάγεται στη δικαιοδοσία του Μητροπολίτου Σισανίου και Σιατίστης. Το 1930 ρευστοποιείται η περιουσία της, ενώ μετά τον πόλεμο, το 1952, τα περισσότερα κτήματά της παραχωρούνται σε ακτήμονες καλλιεργητές και κτηνοτρόφους. Το 1976 το Καθολικό της Μονής χαρακτηρίσθηκε Ιστορικό Διατηρητέο Μνημείο και έκτοτε υπό την επίβλεψη της Εφορίας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων πραγματοποιήθηκαν σημαντικές αναστηλωτικές εργασίες.
Τον Ιούνιο του 2011 χάρη στη μέριμνα του οικείου Μητροπολίτη η Μονή αναβίωσε με την εγκατάσταση σε αυτή μικρής συνοδείας μοναζουσών. Από τότε μέχρι σήμερα η αδελφότητα προέβη στην οικοδομή μικρών κτισμάτων, προκειμένου νέα στεγαστεί και να οργανώσει τις καθημερινές εργασίες της, ενώ στη Μονή λειτουργεί εργαστήριο αγιογραφίας και τοιχογραφίας.
